1 ـ امامان جمعه و تقویت نظام علمای اعلام هم در هرجا که هستند، و خصوصا ائمه ی جمعه ها که با گروه های زیادی سر و کار دارند، باید توجّه کنند که در گفتارشان، در رفتارشان همه چیز اسلامی باشد و خدای نخواسته یک مطلبی که فرض کنید که یک استاندار را در محل خودش تضعیف می کند، قوه ی قضائیه را در محل خودش تضعیف می کند. از اینها احتراز کنند که الآن ما محتاج به این هستیم که در کشورمان آرامش باشد.1
2 ـ نماز جمعه؛ عنایت حق تعالی به جمهوری اسلامی از آن جمله از نماز جمعه و جماعت که بیانگر سیاسی نماز است هرگز غفلت نکنند، که این نماز جمعه از بزرگترین عنایات حق تعالی بر جمهوری اسلامی ایران است.2
3 ـ سیاسی بودن نماز جمعه همین نماز جمعه ای که در زمان طاغوت نمی شد درست بجا بیاورند، گاهی آهسته در داخل یک مسجدی نماز را می خواندند، در صورتی که وضع نماز جمعه این نبود، وضع نماز جمعه این است که حالا انجام می گیرد... نماز جمعه، یک اجتماع سیاسی در عین حالی که عبادت است. در خطبه ی نماز جمعه باید مسایل سیاسی روز طرح بشود، گرفتاری های مسلمان ها طرح بشود.3
4 ـ ترویج سنّت سیاسی ـ الهی شما آقایان به این نماز جمعه اهمیت دهید. این هم از برکات جمهوری اسلامی است که این سنّت سیاسی ـ الهی ترویج شود؛ به طوری که تمام خارجی ها متوجه آن شده اند، که امیدواریم انشاءاللّه باقی بماند.4
5 ـ ائمه جمعه و ارتباط با مردم ائمه جمعه و جماعات ایدهم الله تعالی در خطبه ها و منابر و سایر گویندگان کوشش فرمایند که آرامش در کشور برقرار باشد و از هر سخنی که موجب نگرانی مردم و تفرقه شود خودداری نمایند و مردم را در پشتیبانی از ملت و تمام ارگان های جمهوری اسلامی و نهادهای انقلابی و قوای مسلح و مردمی تشویق فرمایند.5
6 ـ ائمه جمعه و تهذیب نفس آنها (ائمه جمعه) باید انشاءالله به مقام عالی تهذیب برسند و مردم را هم دعوت به این مطلب بکنند. تمام آن مسایلی که در اسلام است، حتی مسایل سیاسی اش مسایل تهذیبی است، برای درست کردن آدم است. ما نباید همه مسایل را حالا دنبال مسایل سیاسی قرار بدهیم. باید همه مسایل را دنبال مسایل اسلامی و خصوصا این وجه تهذیب مردم [قرار بدهیم].6
ژاپن ـ توکیو
برنامه ریزی نماز جمعه در توکیو در دست مرکز اسلامی ژاپن می باشد که مستقیما توسط رژیم عربستان سعودی اداره می گردد. امامان جمعه عمدتا عرب زبان و توسط وزارت امور مذهبی عربستان منصوب گشته و با نظارت سفارت آن کشور در توکیو ادای وظیفه می نمایند. خطبه ها به زبان عربی قرائت می گردد که توسط مترجم به زبان های انگلیسی و ژاپنی نیز ترجمه می شود.
تعداد شرکت کنندگان به طور معمول 300 نفر است که اکثر قریب به اتفاق آنها هندی، پاکستانی، بنگلادشی، عرب و دیپلمات های سفارتخانه های مسلمان؛ از جمله سودان، کویت، امارات، مصر، بنگلادش، پاکستان، جمهوری اسلامی ایران و... می باشند. تعداد ژاپنی ها بیش از 10 تا 15 نفر نمی باشند.
کنگو ـ برازاویل
نماز شکوهمند جمعه هر هفته در 4 مسجد از 6 مسجد شهر برازاویل (پایتخت کنگو) مستمرا برگزار می گردد. در این نمازها ائمه ی جمعه از طرح مسایل سیاسی در خطبه ها کاملاً اجتناب می ورزند. در این مورد بر طبق سنت دیرینه نه تنها از طرح مسایل سیاسی خودداری می شود، بلکه به مشکلات عدیده ی جهان اسلام و مسلمان ها نیز اشاره نمی گردد.
خطبه ها به زبان عربی و معمولاً ده دقیقه بیشتر طول نمی کشد و اکثر مستمعان نیز آشنایی با زبان عربی ندارند؛ بدین جهت حق مطلب در ارتباط با این فریضه ی مهمّ و سازنده ادا نمی گردد. شایان ذکر است در سخنان قبل از خطبه ها نیز علی الاصول بر مسایل عبادی و احکام فردی تأکید می گردد. اخیرا به بیان جنبه های اجتماعی اسلام نیز عنایت کرده و اقبالی از خود نشان داده اند.
الجزایر
نماز جمعه در تمامی مساجد شهرها بدون استثنا برگزار می گردد که با استقبال بسیار گسترده ی مردم، بویژه قشر جوان روبرو می شود. قبل از حوادث 5 اکتبر سال 1988، محتوای خطبه های نماز توسط وزارت امور دینی تهیه و تنظیم می شد، ولی پس از آن و با توجه به سیاست فضای باز و اصلاحات موجود، حضور مردم در نمازهای جمعه گسترده تر شد، به طوری که در بعضی از مساجد پایتخت جمعیت به اندازه ای می رسید که تمامی خیابان های اطراف مساجد بسته می شد و خطیبان جمعه در خطبه های خود به مسایل اعتقادی و اخلاقی و نیز طرح مطالب سیاسی، عقیدتی و اجتماعی می پردازند.
شایان ذکر است که حضور زنان و دختران بسیار گسترده و مشهود است. همچنین همانطور که سخنرانی قبل از خطبه های نماز جمعه در جمهوری اسلامی ایران متعارف است، در بعضی از مساجد که امامان آن از شخصیت های دینی برجسته می باشند، دروس اعتقادی و اخلاقی قبل از خطبه ها ایراد می شود.
سودان
نماز جمعه در کلیه شهرها، از جمله پایتخت «خارطوم» با استقبال بسیار چشمگیر مردم روبه رو است.
در روز جمعه همانند عید، مردم با لباس های سفید، تمیز و عطرهای محلی از صبح خود را برای نماز جمعه آماده می نمایند. بیان مطالب عقیدتی و سیاسی نیز به لحاظ آزادی نسبی در نمازهای جمعه ارزنده و ستودنی است. سلامت جامعه، حصارهای قوی اسلامی، سیستم مذهبی و حبّ شدید به اهل بیت علیه السلام همواره حافظ جهت گیری صحیح اسلامی در این کشور بوده است.
کنیا
نماز جمعه در اکثر مساجد کنیا برگزار و غالبا زیر نفوذ عربستان سعودی می باشد. مسجد جامع نایروبی مرکز اصلی برگزاری نماز جمعه در این شهر می باشد که هر هفته با شرکت 500 تا 1000 نفر از مسلمانان (اکثریت اهل تسنن) برگزار می گردد. مسایل طرح شده در خطبه های نماز بیشتر حمد و ثنای الهی است و چند دقیقه بیشتر به طول نمی انجامد. همچنین طرح مسایل سیاسی کمتر صورت می گیرد.
ایرلند ـ دوبلین:
مرکز اصلی تجمع مسلمانان ایرلند، مرکز اسلامی و مسجد دوبلین است که تنها مرکز اسلامی ثبت شده در این شهر می باشد و عملاً تمام امور مسلمان ها از طریق این مرکز انجام می گیرد.
نماز جمعه هر هفته با حضور جمعی از مسلمانان که تعداد آنان تقریبا بین سیصد تا چهارصد نفر است، برگزار می گردد و به طور معمول خطبه های نماز جمعه به زبان های عربی و انگلیسی توسط امام جمعه ایراد می شود که در آنها بیش از مسایل سیاسی، به مسایل عبادی و عقیدتی پرداخته می شود. در بیشتر موارد نیز خطیب جمعه از روی نوشته ای که در اختیار دارد خطبه ها را قرائت می نماید و در موارد معدودی به مسایل سیاسی جهان اسلام؛ نظیر موضوع رژیم اشغالگر قدس، آوارگان فلسطینی و... به صورت کوتاه اشاره می گردد.
هلسینکی ـ نروژ:
نماز جمعه در هلسینکی توسط جامعه ی اسلامی ترکهای تاتار در مسجد هلسینکی برگزار می شود. امام جمعه این کشور از ترکیه اعزام می گردد. تقریبا یکصد نفر در هر نماز جمعه شرکت می کنند که شامل مسلمانان ترک تاتار، عرب، پاکستانی و آسیای خاوری می باشند.
جماعت مسلمانان ترک از هر گونه فعالیت سیاسی شدیدا امتناع می ورزند و بدین سبب در نماز جمعه اصلاً مسایل سیاسی مطرح نمی گردد. امام جمعه تنها اقدام به قرائت نوشته ای، آن هم به زبان ترکی استانبولی در مورد مسایل اخلاقی و عقیدتی می نماید.
بلژیک ـ بروکسل
در کلیه مساجد بروکسل، به طور مجزا مراسم نماز جمعه برگزار می گردد. بر اساس جمعیت منطقه ای و وضعیت مسجد، تعداد نمازگزاران بین 50 تا 200 نفر متفاوت است و تنها در مسجد بروکسل (وابسته به عربستان) تعدادی بین 300 تا 500 نفر شرکت می کنند که اکثرا افراد دیپلمات و کارکنان سفارت خانه های کشورهای اسلامی در آن حضور دارند.
خطیبان جمعه به علت جوّ بدی که در مساجد حاکم است و با توجه به وابستگی اکثر مساجد به کشورهای متبوع خود، عموما به ذکر دعا، صفات پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم و مسایل مذهبی عام و دیکته شده از طرف حکّام کشورها پرداخته، برخی نیز به تعریف و تمجید و قدردانی از رؤسای کشور خود می پردازند و چنانچه مناسبتی دینی در بین باشد، در اطراف آن صحبت می کنند.
در این میان، تنها متولیان مسجد امام علی علیه السلام (متعلق به ترکها) به نحو سیاسی با مسایل برخورد می کنند و در خطبه های نماز جمعه و نمازهای یومیه ـ که گاهی اوقات با آمدن یک امام از ترکیه به دعوت ترکهای فارسی زبان مقیم بروکسل صورت می پذیرد ـ به تجزیه و تحلیل مسایل سیاسی روز پرداخته می شود. تعداد افراد شرکت کننده در نماز جمعه ی این مسجد بین 30 تا 70 نفر بوده و در نمازهای یومیه 7 الی 8 نفر می باشند.
سوئد
تعداد مسلمانان مقیم این کشور در حدود یک صد هزار نفر برآورد گردیده است که حدود 98 درصد آنان از کشورهای اسلامی به این کشور مهاجرت کرده اند.
مسلمانان ساکن سوئد در اغلب شهرهای بزرگ این کشور با تشکیل انجمنها و سازمانهای کوچک گردهمایی هایی داشته و اغلب با اجاره ی یک محل کوچک (به عنوان مسجد) مبادرت به برگزاری نماز جمعه و دیگر مراسم می کنند.
بیشترین مساجد (سالن) سوئد مربوط به ترکها بوده و یک سازمان سراسری، تحت نظارت غیر مستقیم دولت ترکیه با اعزام روحانیون ترک، مبادرت به برگزاری نمازهای جمعه با محتوای از قبل تعیین شده و مکتوب برای خواندن خطبه ها می نماید.
ایتالیا ـ میلان
نماز جمعه در شهر میلان هر هفته در دو محل برگزار می گردد که در یکی از آنها حدود 300 نفر و در دیگری بیش از 100 نفر اجتماع می کنند. خطیبان جمله، به طور عموم غیر روحانی و از اعراب مقیم ایتالیا بوده و به صورت نوبتی به ایراد خطبه می پردازند.
خطیب جمعه که غالبا با متن از پیش نوشته شده خطبه ها را ایراد می کند، بیشتر در خصوص رعایت تقوا، رعایت حجاب اسلامی زنان و مصرف گوشت های ذبح شرعی شده و در مسایل سیاسی و اجتماعی عموما به مسأله مبارزات فلسطین و مبارزه مردم افغانستان اشاره می نماید.
آلمان ـ مونیخ
مسلمانان، بویژه ترکها دارای مساجد و مراکز اسلامی متعددی هستند که در برخی از این مرا کز نماز جمعه برگزار می گردد، و به علت عدم تمرکز مکانهای نماز جمعه و پراکندگی مسلمانان، تعداد شرکت کنندگان در آن کم می باشد که می توان گفت حداکثر جمعیت شرکت کننده 300 نفر است. در شهر مونیخ در بیش از 6 مرکز اسلامی نماز جمعه برگزار می گردد، و موضوع خطبه های نماز جمعه بیشتر پیرامون مسایل اخلاقی و مذهبی می باشد.
آرژانتین
تاریخ برگزاری نماز جمعه در آرژانتین، به اولین سال های مهاجرت مسلمانان به این کشور باز می گردد که توسط اهل سنّت برگزار شد.
اما نماز جمعه ی شیعیان در «بوئنوس آیرس، از اول رمضان سال 1368 شمسی، به دنبال اعزام نماینده از سوی جمهوری اسلامی ایران به آنجا برگزار گردید.
ـبرزیل
در برزیل حدود سی مسجد، حسینیه و مرکز اسلامی وجود دارد که به غیر از دو مسجد، یک حسینیه و یک مرکز اسلامی بقیه عموما در اختیار برادران اهل سنت قرار دارد و شیوخ اعزامی از عربستان سعودی و مصر و لبنان، خطبه های نماز جمعه را ایراد می کنند و به طور کلی از طرح مباحث سیاسی اجتناب ورزیده، به تناسب موضوعات هفته، مطالب عقیدتی و اخلاقی را تبیین می نمایند. از چهار مرکز شیعه، در حال حاضر، تنها در مسجد علی بن ابی طالب علیه السلام شهر کورتیبا نماز جمعه اقامه می شود که هر هفته بین 50 تا 100 نفر شرکت کننده دارد.
پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری حضرت آیة اللّه العظمی امام خمینی رحمه الله این فریضه ی مهم اسلامی مجددا اِحیا شده، دستور برگزاری آن از سوی امام راحل صادر گردید؛ لذا در نخستین جمعه ی ماه مبارک رمضان سال 1399 ه .ق برابر با 5 مرداد 1358، اولین نماز جمعه ی با شکوه و پر عظمت، در تاریخ ایران زمین، با شرکت بیش از یک میلیون نفر از مردم مسلمان روزه دار تهران در گرمای شدید تابستان به امر امام رحمه الله و به امامت و پیشوایی رزمنده ی نستوه مجاهد کبیر مرحوم آیة اللّه طالقانی در دانشگاه تهران مرکز علم و سازندگی، با شکوه و جلوه ی خاصی برگزار گردید. بعد از ارتحال امام راحل و پر کشیدن روح بلند ایشان به دیار باقی، سکّان هدایت انقلاب به دست با کفایت آیة اللّه العظمی خامنه ای افتاد، ایشان نیز با توجه به نقش نمازهای جمعه پیوسته بر اهمیت این فریضه ی مهم تأکید و مردم را به شرکت هرچه بیشتر و گسترده تر در آن ترغیب نمود. در تهران از ابتدای انقلاب تا اوایل مرداد سال 80 تعداد 1142 نماز جمعه بدون وقفه در تهران برگزار شد1. هم اکنون نیز با لطف و عنایت خداوند متعال در تمام شهرهای ایران اقامه ی نماز پرشکوه جمعه ادامه دارد. هم اینک 442 امام جمعه در مناطق مختلف کشور، همزمان نماز جمعه را اقامه می کنند.2 بنیانگذار جمهوری اسلامی در مورد اقامه ی این نماز عبادی، سیاسی سخنی شنیدنی دارد، ایشان می فرماید: یکی از مهم ترین چیزهایی که در این انقلاب حاصل شد، قضیه نماز جمعه است که در زمان سابق در بین ما مطرود، و در بین اهل سنت به طور دلخواه نبود و غالبا تحت نفوذ قدرت ها انجام می گرفت که بحمدالله در این نهضت، نماز جمعه با محتوای حقیقی آن تحقق یافت، و آقایان باید با سفارش به مردم و نسل های آینده به این مسأله اهمیت بدهند که نماز جمعه در رأس همه امور است و مردم را مجتمع کنند که در این امر خللی وارد نشود.3
در دوره ی پهلوی، ائمه جمعه اصولاً وابسته و آلت دست حکومت بودند، گرچه کسانی نیز یافت می شدند که مستقلاً اقامه ی جمعه می کردند و ارتباطی با حکومت نداشتند، نظیر: 1 ـ حاج آقا رحیم ارباب اصفهانی، از علمای برجسته ی در علم و عمل که از معاصران و معمّران بوده و در اصفهان اقامه ی نماز جمعه می کرد1. 2 ـ آیة اللّه مرحوم حاج سید محمد تقی خوانساری که از مراجع تقلید بوده و در دوران حیاتش در قم اقامه ی نماز جمعه می نمود2. 3 ـ حضرت آیت اللّه حاج شیخ محمدعلی اراکی (معروف به شیخ الفقهاء و المجتهدین) که در دوران حیات پر برکتش در قم اقامه ی جمعه می کرد3.
نماز جمعه اهمیت خود را در دوره ی قاجار از دست داد. زمانی که روابط علما با دولت نادری به دلایل مختلف در هم ریخت، با همه همراهی قاجاریان این روابط رو به بهبودی کامل نگذاشت و دوگانگی میان علما و قدرت سیاسی موجود در جامعه تشدید شد. انتخاب امام جمعه در حوزه ی حکومت باقی ماند، و طبعا ائمه ی جمعه در برابر علمایی قرار می گرفتند که رو در روی حکومت قرار داشتند. نمونه این امر دفاع امام جمعه تهران از حکومت استبداد در برابر علمای مشروطه خواه، در آغاز آن حرکت است. باید توجه داشت که امام جمعه تهران به هیچ روی در این مخالفت انگیزه ای شبیه انگیزه ی علامه شهید شیخ فضل اللّه نوری نداشت1.
1ـ داشتن اطلاعات کافی
یکی از راه های تقویت این فریضه ی دینی، اطلاع کافی و مفید خطیب جمعه در خصوص مسایل اسلامی است؛ زیرا خطیب جمعه دعوت کننده مردم به سوی حق، برگزار کننده یک عمل عبادی و ارایه کننده اطلاعات مفید و ذی قیمت است. در نتیجه، بهتر است در جایگاه امامت جمعه از سخنرانان فصیح، با معلومات و دارای توانایی های کافی در امر ارشاد و هدایت، استفاده شود.
2ـ به روز بودن خطبه ها
تغییر و تحولات اجتماعی، علمی و سیاسی موجود در جهان فعلی، شرایطی را برای انسان فراهم آورده است که فکر و ذهن او را کاملاً تسخیر کرده و جایی برای تفکر در مسایل حیاتی پیرامونش باقی نگذاشته است. از این رهگذر، خطیب نماز جمعه در عصر حاضر این وظیفه را دارد که در کنار دیگر مسایل، موضوعات و مسایل اجتماعی مهمی که جامعه با آن روبرو است را مورد بحث و بررسی قرار دهد. در خطبه ی نماز جمعه لازم است به بیان ناهنجارها در جامعه ی مدرن تهاجم فرهنگی و راه های مقابله با آن پرداخته، راه حل های مناسب و منطقی برای رویارویی با آن ها از منابع اسلامی ارایه گردد.
3ـ ایجاد ارتباط مستحکم با مردم
ائمه ی محترم جمعه ارتباط خود را با مردم تقویت کنند؛ چرا که این ارتباط، موجب ازدحام مردم در مصلاهای نماز جمعه خواهد شد. مقام عظمای ولایت حضرت آیة اللّه خامنه ای (مدظله) در این مورد می فرماید:
بعضی از آقایان ممکن است در بعضی جاها فقط جمعه ها در جمع مردم حضور پیدا کنند و این موجب انقطاع از مردم می شود، و ممکن است در ایام هفته بعضی از آقایان سرگرم به کارهایی باشند که آنها را از مردم جدا کند، این به نظر ما مصلحت نیست.1
4ـ وارد نشدن در صف بندی جناح ها
امامان جمعه نسبت به جناحهای موجود برخورد پدرانه داشته باشند و وارد نزاع ها و صف بندی های جناح های سیاسی نشوند تا این که همه ی جناح هایی که دلشان برای نظام مقدس اسلامی می تپد، امام جمعه را از خود بدانند. اگر جوّ بدین صورت حاکم گردد، ائمه ی جمعه مورد اعتماد جناح ها قرار خواهند گرفت و در حل معضلات سیاسی و اجتماعی بازوی پرتوان برای مسؤولان نظام خواهند بود.
5ـ ساده زیستی
داشتن یک زندگی ساده و بی آلایش و دور شدن از زخارف دنیا، بسیار مناسب و سازگار با رسالت خطیب جمعه می باشد.
مقام معظم رهبری می فرماید:
امام جمعه نباید به دنیا آلوده بشود و امام جمعه نباید در زندگی، رفت و آمد و کارش جوری باشد که مردم مثلاً بگویند، آقا اهل دنیا و کاسب است این نباید باشد.2
6ـ به کارگیری فنون خطابه
شرکت کنندگان در نماز جمعه از اقشار مختلف جامعه هستند که توانایی ها و ظرفیت های پذیرش متفاوتی دارند، از این رو خطیب جمعه باید مطالب خود را با شیوه ای جالب و گیرا القا کند بدون اینکه موجب کسالت خستگی و بی حوصله گی آنان شود.
خوش ذوقی، بیانی شیوا و اطلاع از فنون سخنرانی ابزارهایی هستند که می تواند خطیب جمعه را در این امر یاری کند. خطبه های طولانی با مضامین خشک و بی روح، صوت یکنواخت و... تأثیر منفی بر حضور مردم در نماز
جمعه خواهد داشت.
حدیث امام صادق علیه السلام :
لا تَغتَرّوا بِصَلاتِهِم وَ لا بِصیامِهِم، فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَما لَهِجَ بِالصَّلاةِ و َالصَّومِ حَتّى لَو تَرَکَهُ استَوحَشَ ، وَ لکِنِ اختَبِروهُم عِندَ صِدقِ الحَدیثِ و َأداءُ الأمانَةِ؛
فریب نماز و روزه مردم را نخورید، زیرا آدمى گاه چنان به نماز و روزه خو مى کند که اگر آنها را ترک گوید، احساس ترس مى کند، بلکه آنها را به راستگویى و امانتدارى بیازمایید.
کافى(ط-الاسلامیه) ج2، ص 104، ح2
حدیث امام على علیه السلام :
اَلنَّظیفُ مِنَ الثِّیابِ یُذهِبُ الهَمَّ وَ الحُزنَ و َهُوَ طَهورٌ لِلصَّلاةِ؛
لباس پاکیزه غم و اندوه را مى برد و موجب پاکیزگى نماز است.
کافى(ط-الاسلامیه) ج6 ، ص 444، ح 14
حدیث امام صادق علیه السلام :
ما یَمنَعُ اَحَدَکُم اِذا دَخَل عَلَیهِ غَمٌّ مِن غُمُومِ الدُّنیا اَن یَتَوَضَّاَ ثُمَّ یَدخُلَ مَسجِدَهُ وَ یَرکَعَ رَکعَتَینِ فَیَدعُوَ اللّه فیهِما؟ اَما سَمِعتَ اللّه یَقُولُ: «و َاستَعینوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ»؟
چه چیز مانع مى شود که هر گاه بر یکى از شما غم و اندوه دنیایى رسید، وضو بگیرد و به سجده گاه خود رود و دو رکعت نماز گزارد و در آن دعا کند؟ مگر نشنیده اى که خداوند مى فرماید: «از صبر و نماز مدد بگیرید»؟
تفسیر عیاشى ج 1، ص 43، ح 39