لا تَغتَرّوا بِصَلاتِهِم وَ لا بِصیامِهِم، فَإِنَّ الرَّجُلَ رُبَما لَهِجَ بِالصَّلاةِ و َالصَّومِ حَتّى لَو تَرَکَهُ استَوحَشَ ، وَ لکِنِ اختَبِروهُم عِندَ صِدقِ الحَدیثِ و َأداءُ الأمانَةِ؛
فریب نماز و روزه مردم را نخورید، زیرا آدمى گاه چنان به نماز و روزه خو مى کند که اگر آنها را ترک گوید، احساس ترس مى کند، بلکه آنها را به راستگویى و امانتدارى بیازمایید.
کافى(ط-الاسلامیه) ج2، ص 104، ح2
اَلنَّظیفُ مِنَ الثِّیابِ یُذهِبُ الهَمَّ وَ الحُزنَ و َهُوَ طَهورٌ لِلصَّلاةِ؛
لباس پاکیزه غم و اندوه را مى برد و موجب پاکیزگى نماز است.
کافى(ط-الاسلامیه) ج6 ، ص 444، ح 14
ما یَمنَعُ اَحَدَکُم اِذا دَخَل عَلَیهِ غَمٌّ مِن غُمُومِ الدُّنیا اَن یَتَوَضَّاَ ثُمَّ یَدخُلَ مَسجِدَهُ وَ یَرکَعَ رَکعَتَینِ فَیَدعُوَ اللّه فیهِما؟ اَما سَمِعتَ اللّه یَقُولُ: «و َاستَعینوا بِالصَّبرِ وَ الصَّلاةِ»؟
چه چیز مانع مى شود که هر گاه بر یکى از شما غم و اندوه دنیایى رسید، وضو بگیرد و به سجده گاه خود رود و دو رکعت نماز گزارد و در آن دعا کند؟ مگر نشنیده اى که خداوند مى فرماید: «از صبر و نماز مدد بگیرید»؟
تفسیر عیاشى ج 1، ص 43، ح 39
به طور کلی قبولی عبادات به خصوص نماز مراحل بلکه شرایطی دارد. زیرا: گاهی عبادت صحیح است ولی رشدآور نیست مثل دارویی که شفابخش نیست.
نماز خواندندر آیات و روایات شرایط و مراحل قبولی عبادات شش چیز ذکر شده که عبارتند از:
1- شرط اعتقادی؛ 2 -شرط ولائی؛ 3 - شرط اخلاقی؛ 4 – شرط اقتصادی؛ 5 - شرط اجتماعی؛ 6 - شرط بهداشتی.
نمازگزار باید ایمان به خدا داشته باشد. قرآن در سوره نحل آیه 97 میفرماید:
«عمل صالح از زن و مرد با ایمان است که موجب زندگی پاک میشود.» و در سوره مائده آیه 93میفرماید: «نداشتن ایمان مایه ثباتی اعمال است.»
یعنی برخورداری از ولایت و رهبری صحیح و آسمانی همچون امام علی بن ابی طالب(علیه السلام) و فرزندان آن حضرت که همه بندگان خدا و بندگیها، نماز، حج و جهاد را در مسیر الهی قرار میدهد و به آنها جهت شایسته میبخشد.
در حدیث است که امام باقر(علیه السلام) فرمود: «کسی که به خدا ایمان دارد و عبادتهای طاقت فرسا انجام میدهد ولی امام لایقی از طرف خدا ندارد ، تلاش بیفایده است.» (وسائل الشیعه ، ج 1، ص 90)
شرط اخلاقی(تقوا):
خدا تنها از اهل تقوا میپذیرد مثل داستان فرزندان حضرت آدم که هر دو قربانی کردند؛ ولی قربانی یکی پذیرفته شده و دیگری نه.
شرط اقتصادی: ادای حق مردم؛
ادای حقوق محرومان در درجهای از اهمیت است که گاهی قبولی عبادت بستگی به آن دارد.
پرداختن زکات با داشتن درآمد مشروع از این نمونههاست.
امام رضا(علیه السلام) فرمودند: «هر کسی نماز بخواند ولی زکات نپردازد نمازش قبول نمیشود.»
(بحارالانوار ،ج 96 ،ص 12)
امام صادق(علیه السلام) فرمود: «نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه میکنند ،قبول نمیشود گرچه والدین، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند .»
شرط اجتماعی:
خیرخواهی نسبت به دیگران، حفظ پیوندهای اجتماعی و اخوت میان مسلمانان و روابط شایسته و نیکو میان پیروان اسلام حایزاهمیت است.
شرط خانوادگی:
خوشرفتاری در امور خانوادگی و رعایت حقوق متقابل زن و شوهر، فرزند و پدر و نیز همسایگان را چنان مهم دانسته که بیتوجهی به آنها گاهی باعث بطلان عبادات میگردد.در این زمینه امام صادق(علیه السلام) فرمود: «نماز فرزندانی که با خشم به پدر و مادر خود نگاه میکنند، قبول نمیشود گرچه والدین، نسبت به آنان کوتاهی و ظلمی کرده باشند.» (اصول کافی، ج 2ص 349)
همچنین پیامبر اسلام(ص) فرمود: «هر کس زن بد رفتار و اذیت کنندهای داشته باشد، خداوند نماز و کارهای نیک آن زن را نمیپذیرد، مرد نیز چنین است.»(وسائل الشیعه ، ج 14، ص 116)
پس قبولی عبادات به خصوص نماز با شرایط و مراحل ذکر شده امکانپذیر است.
نشان قبولی
در حدیث است که امام صادق(علیه السلام) فرمود:
« هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده یا نه ببیند که آیا نمازش او را از گناه و زشتی باز داشته یا نه،
پس هر قدر که نمازش او را از گناه بازداشته به همان اندازه نمازش قبول شده
است.» (بحارالانوار ،ج 82، ص 198)
فاطمه زهرا علیهاالسلام، در حال نماز، به سبب ترس بسیار از خداوند بزرگ، نفسش به شماره می افتاد.1
هنگامی که امام حسن علیه السلام به نماز می ایستاد، تن مبارکش در مقابل پروردگار می لرزید و هرگاه به یاد بهشت و جهنم می افتاد، چون مارگزیده مضطرب و پریشان می شد و به خود می پیچید.1
هرگاه وقت نماز می رسید، بدن امام زین العابدین علیه السلام می لرزید و رنگ چهره اش زرد می شد و مانند برگ درخت خرما بر اندام مبارکش رعشه می افتاد.1
از امام صادق علیه السلامنقل شده است:
اگر خداوند سبحان بخواهد برکتی به انسان مرحمت کند آن را در بهترین حال عطا می فرماید و بهترین حالت در محراب بودن و در جنگ با دشمن درونی است، خدای سبحان اگر به زکریا، یحیی را مرحمت کرده است، در حال عبادت به او بشارت داده شده است.
همچنین امام صادق علیه السلام فرمود:
إنَّ طاعةَ اللّهِ عزَّ و جلَّ خِدْمتُه فِی الاَرضِ وَ لَیْسَ شَی ءٌ مِنْ خِدْمَتِه یَعدِلُ الصَّلوةَ فَمِنْ ثَمَّ نادَتْ الملائِکةُ زکریا علیه السلام وَ هو قائِمٌ یُصلَّی فِی الْمِحرابِ.
طاعت خداوند، آن است که انسان در زمین، خداوند را خدمت کند و چیزی از خدمت او به اندازه نماز نمی ارزد و به همین جهت بشارت در حال عبادت به زکریا داده شده است.
نماز، یک نهر روان و یک چشمه کوثر است؛ همه آتش های گذشته را خاموش می کند و نمی گذارد انسان در آینده گرفتار آتش شود. نماز هم جلو بدی ها را می گیرد و هم بدی های گذشته را از میان می برد. این ویژگی نماز است که در قرآن کریم بدان اشاره شده است:
إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ لَذِکْرُ اللّهِ أَکْبَرُ وَ اللّهُ یَعْلَمُ ما تَصْنَعُونَ.(عنکبوت:45)
از امام صادق علیه السلامنقل شده است که فرمود:
اَوّلُ ما یُحاسَبُ بِه الْعَبدُ اَلصَّلاةُ فَاذِا قُبَلَتْ قُبِل مِنهُ سائِرُ عَمَلِه وَ إذا رُدَّتْ عَلیه رُدَّ سائِرُ عَمَله.
اول چیزی که از انسان سؤال می کنند نماز است. اگر نماز قبول شد، دیگر اعمال هم قبول است و اگر مقبول نشود، دیگر اعمال او نیز قبول نخواهد شد.
قرآن کریم نماز و نمازگزار را به خوبی معرفی فرموده است. نمازگزار کسی است که هرگاه به او صدمه ای رسد، عجز و لابه نمی کند، نسبت به خیری بخل نمی ورزد، بر نمازش پایداری می کند در میان اموالش، حقی برای سائل و محروم نگه می دارد و به روز جزا باور دارد. (معارج: 19 ـ 22)
امام صادق علیه السلام فرمود:
انسان وقتی نماز را در اول وقت خواند این نماز به صورت یک امر تابان جلوه می کند و می گوید: تو مرا حفظ کردی، خدا تو را حفظ کند (معلوم می شود نماز یک حقیقتی دارد، زنده است، روحی دارد، برای همیشه هست، دعا می کند و دعای نماز هم، همیشه مستجاب است؛ آن روح نماز است) و اگر کسی نماز را نخواند و یا در وقت نخواند، به صورت یک چهره تاریک در می آید و می گوید: تو مرا ضایع کردی خدا تو را ضایع کند.
امام هادی علیه السلام می فرماید: وَ امّا صَلاةُ الْفَجْرِ فَالجَهرُ بالقراءَةِ لِانَّ النَّبیَ صلی الله علیه و آله کَان یُغَلِّسُ بها فَقِراءَتُها مِن اللیلِ.1 و اما بلند خواندن نماز صبح برای این است که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وقتی آن را می خواند که هوا تاریک بود. از این جهت، در حکم قرائت های شبانه است.
اسحاق بن عمار می گوید: به امام جعفر صادق علیه السلام گفتم: یا ابا عبداللّه ! خبر ده مرا از با فضیلت ترین وقت برای نماز صبح. امام فرمود: هنگام طلوع فجر؛ چون خداوند می فرماید، اِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهوُدا؛ یعنی نماز صبح را فرشته روز و فرشته شب هر دو مشاهده می کنند. پس هرگاه بنده نماز صبح را با طلوع فجر بخواند، دو مرتبه برای او نوشته می شود؛ هم فرشتگان صبح می نویسند و هم فرشتگان شب.1
و چون ندای اذان صبح را شنیدی، بگو: اَللّهمَّ إنّی اَسْئلُکَ بِاِقْبَالِ نَهارِکَ و اِدبَارِ لَیْلِکَ وَ حُضُورِ صَلَواتِکَ وَ أصْوَاتِ دُعائِکَ وَ تَسبِیحِ مَلاَئِکَتِکَ اَنْ تُصلِّیَ عَلی مُحمّدٍ و آلِ مُحمّدٍ وَ اَنْ تَتُوبَ عَلَیَّ اِنَّکَ اَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.1 بار خدایا! تو را می خوانم به وقت روی آوردن روز و پشت کردن شب و وقت نماز و صداهایی که تو را می خواند و ستایش فرشتگان؛ اینکه درود فرستی بر محمد و خاندان محمد و مرا ببخشایی. به درستی که تو بسیار توبه پذیر و مهربانی!
فَاجعَلِ اللّهمَّ صَباحِی هَذَا نازِلاً عَلَیَّ بِضِیَاءِ الْهُدی وَ بِالسَّلاَمَةِ فی الدِّینِ و الدُّنْیَا.1 ای خدا، صبحگاه مرا با انوار هدایتت بر من روشن کن و با سلامتی من در دین و دنیا مقرر فرما.