نکته قابل ذکر این است که مورد یاد شده به معنای تجمل و تزیین غیرمعقول و اسراف و تبذیر نخواهد بود، زیرا این امر بازتاب معکوسی خواهد داشت، بلکه مقصود زیبایی و نظافت در عین سادگی است که روح معنویت را دوچندان می کند و فضای ملکوتی را افزایش می دهد.
1ـ ایجاد اتحاد و همدلی
اسلام، دین اجتماعی و نماز جمعه، مظهر اجتماع است. نماز جمعه نیایش برتر مؤمنان است. نماز جمعه، مظهر وحدت جامعه ی ایمانی و نمایشگاه قدرت و صلابت اهل ایمان است، با نماز جمعه است که همه ی اقشار، طبقات و اصناف جامعه، وحدت و یکپارچگی خود را تجربه کرده، چهره ی خود را در آیینه ی اجتماع می بینند و با این اجتماع بزرگ توحیدی دوشادوش یکدیگر، با نیّت واحد، برای یک مقصد و به سوی یک قبله و یک جهت، به عبادت بر می خیزند و یاد خدا را در همیشه ی تاریخ زنده می دارند.
به تعبیر رهبر معظم انقلاب حضرت آیة اللّه خامنه ای:
نماز جمعه همان طوری که نامش هم نشان می دهد، نمازی است که ذکر خدا را با اجتماع مسلمانان توأم تأمین می کند، این نماز تفاوت می کند با آن ذکر و یادی که تنها و در خلوت انجام بگیرد. در این نماز تن های مردم و دل های مردم در کنار یکدیگر قرار می گیرد، لذا به این نماز می گویید نماز وحدت آفرین، حقیقت هم همین است.1
2ـ محلی برای حل مشکلات
این که مردم یک شهر در یک جا اجتماع کنند، در حالی که از عقیده ی واحد برخوردار بوده و عبادت واحدی انجام می دهند، اهمیت فراوانی در حل مشکلات عمومی خواهد داشت؛ به تعبیر دیگر می توان محل نماز جمعه را «شورای عمومی شهر» نام گذارد. از این اجتماع می توان در جهت حل مشکلات شهر، کشور، منطقه و حتی جهان کمک گرفت و شعر تعاون و همدلی را با صدایی بلند سرود.
3ـ آموزش مستقیم و عمومی
از آثار اجتماعی نماز جمعه، ایجاد کلاس درسی است به وسعت یک اجتماع بزرگ که امام جمعه استاد و آموزگار و نمازگزاران، شاگردان آن به شمار می آیند.
موضوع درس می تواند همه ی مسایل مهمی باشد که امت اسلامی به آن نیاز دارند؛ مانند: مسایل اعتقادی، سیاسی اجتماعی، تاریخی و...
بی تردید قبول شدگان این کلاس، عمل کنندگان به مضامین خطبه ها هستند. این کلاس با این وسعت، با کم ترین هزینه و بیشترین آثار برپا می شود.
1ـ نماز جمعه، معامله ای پرسود
نماز جمعه، معامله ای معنوی و پر سود است؛ چون از مصادیق یاد و ذکر خداوند است. خداوند در قرآن می فرماید: «فاذکرونی اذکرکم؛1 مرا یاد کنید، تا شما را یاد کنم».
2ـ نماز جمعه اوج خشوع و بندگی
«فیلیپ حتی» دانشمند، محقق و استاد زبانهای سامی در دانشگاه «پرینستونه» می نویسد: «نماز جمعه ی مسلمانان از حیث جلال، شکوه، سادگی و نظم بر عبادت نصاری و یهود که فقط روزهای شنبه و یکشنبه در کلیسا و معابد خود جمع می شوند تفوّق و برتری دارد. در آنجا تمام نمازگزاران در صفوف منظم، در داخل مسجد صف بسته و سخنان امام را گوش می کنند، در حالی که علایم و آثار خشوع و خضوع در سیمای نمازگزاران چنان هویدا و آشکار است که عالیترین عواطف روحی را در قعر دلها و عمق ضمایر به جنبش در می آورد. این نماز پرشکوه (جمعه)، بزرگترین وسیله برای تجمّع مسلمانان گردیده است؛ به طوری که فرزندان صحرا و زادگان بیابان را در عصر حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلم که همگی برخوردار از روح انفرادی و سرشار از تبختر و بزرگ بینی بودند، کنار هم گرد آورد و حس برادری ایمانی را در خاطر آنها پرورش داد. این چنین مساجد و نماز، حکم میدانی را دارد که در آن غازیان اسلام (مجاهدان) به آیین و نظام ممارست (تمرین) کرده و به وحدت نظامی آشنا می شوند.2
3ـ نماز جمعه، درمان بیماری های روانی
علم و تکنولوژی در دنیای جدید، با همه ی مظاهر فریبنده اش هنوز نتوانسته است مشکل های روحی، روانی بشر را سامان دهی کند.
«کاراپمان» و دیگران به نوعی «روان درمانی تربیتی گروهی» پرداخته اند و برای افزایش بینش بیماران درباره ی مشکلات و انواع تضادهای روانی که دچار آن هستند و نیز مکانیسم های دفاعی که از آن ها استفاده می کنند، و اطلاعات و مهارت های دیگری که بیماران روانی به کمک آن ها برای غلبه بر مشکلات نیاز دارند، سخنرانی های ارشادی ایراد کرده اند، بدیهی است که این نوع روان درمانی تربیتی گروهی، اساسا شبیه اثری است که خطبه های نماز جمعه برای درمان یا پیش گیری برخی مشکلات خفیف روانی ناشی از فشار زندگی، از خود باقی می گذارد.3
نکته ی قابل توجه این است که، روان درمانی معمولاً پس از بروز بیماری روانی انجام می شود ولی نماز، بویژه نماز جمعه از دچار شدن فرد به بیماری روانی پیش گیری می کند و بدون شک، پیش گیری از درمان بهتر است.
اجتماع امت اسلامی و گسترش صفوف نمازگزاران، خصوصا نماز جمعه امید دهنده ی مؤمنان بوده، به امت اسلام قدرت، استقامت، عظمت و صلابت می بخشد. به نمایش گذاشتن این قدرت سیاسی و عبادی جهان اسلام، دل دشمنان خدا و اسلام و دل کافران و منافقان را مأیوس می کند و خدعه ی آنان را با صفوف به هم فشرده ی امت اسلام برای همیشه ناکام می نماید.
معمار بزرگ انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی رحمه الله می فرماید:
«نماز جمعه که نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلام است، باید هرچه شکوهمندتر و پرمحتواتر اقامه شود. ملت ما گمان نکند که نماز جمعه یک نماز عادی است. نماز جمعه با شکوهمندی که دارد، برای نهضت کوتاه عمر ما یک پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی ما عامل مؤثر است. ملت عظیم و عزیز با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هرچه عظیم تر و بلندپایه تر حفظ نماید تا به برکت آن، توطئه های خائنانه و دسیسه های مفسدان خنثی شود.»1
2ـ پیوند دهنده جناح ها:
نماز جمعه آیینی الهی است که شرط قبولی و صحت آن اخلاص و قرب الهی است. نمازگزاران روز جمعه اگر با هر نیت دیگری بخواهند در آن شرکت کنند، نه تنها بهره ی اخروی از آن نمی برند بلکه خود را به شرک (خفی) آلوده اند و در زمره ی مشرکان خواهند بود. از این رو نماز جمعه عامل خوبی برای پیوند و وحدت نیروهای فعال انقلاب است. در این روز، همه آنانی که عشق به اسلام، خدمت به انقلاب و مردم را دارند، در کنار هم جمع شده و خطیب جمعه با سخنان دلنشین و شیوای خود، اصول مشترک اسلامی را یادآور می شود و آنان را از لغزش و انحراف باز می دارد.
البته این اثر در صورتی جامه ی عمل می پوشد که خطیب جمعه اولاً در گفتار و رفتار خود بی طرفی را کاملاً مراعات کند و چون پدری مهربان دست محبت بر سر همه فرزندانش بکشد و ثانیا از پختگی و تجربه کافی در ارشاد و هدایت مردم برخوردار باشد.
3ـ یکپارچگی نیروهای اسلام
این عبادت، به یکپارچگی مسلمانان بر محور عبادت و نماز، می انجامد و مایه ارعاب دشمنان اسلام و خنثی شدن شایعات و توطئه های تفرقه افکنانه آنان می باشد و گاهی نیز عدم حضور در نماز جمعه به معنی اعلان جهاد و مبارزه بر ضد حکومت حاکم بود، چنانکه در داستان عاشورا می خوانیم که گروهی از شیعیان در خانه «سلیمان بن صرد خُزاعی» جمع شدند و نامه ای خدمت امام حسین علیه السلام فرستادند که در نامه آمده بود: نعمان بن بشیر والی بنی امیه بر کوفه، منزوی شده و ما در نماز جمعه ی او شرکت نمی کنیم، و چنانچه بدانیم شما به سوی ما حرکت کرده اید او را از کوفه بیرون خواهیم کرد.2
4ـ مرکزیت بسیج مردم
سنگر نماز جمعه، بهترین جای دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع، حلّ مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است. این قدرت عظیم مردمی که در نماز جمعه متجلّی می شود، همواره مورد توجه بوده و در صدر اسلام نیز، رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و امیر المؤمنین علیه السلام از مساجد و پس از خطبه ها، افراد را بسیج کرده و به جبهه های جهاد می فرستادند.3
مرحوم شیخ مفید در کتاب مقنعه می فرماید:
هرگاه امام جمعه واجد شرایط امامت بود، نماز جمعه بر همه ی مکلفان واجب است، مگر کسانی که خداوند آنان را معذور داشته است و اگر امام حاضر نبود یا حضور داشت اما فاسق بود، حضور چنین امامی در حکم نبودن است.1
از این عبارت استفاده می شود مقصود شیخ مفید از امام، امام معصوم نبوده است. اگر وجوب نماز جمعه موقوف به حضور امام معصوم باشد، دیگر طرح فاسق بودن امام معنی ندارد. بنابراین، طبق نظر شیخ مفید، نماز جمعه در زمان غیبت واجب عینی است.
همچنین شیخ طوسی در کتاب «خلاف»، محقق حلّی در کتاب «معتبر» و علامه حلّی در کتاب «تذکره» گفته اند: «اقامه نماز جمعه در غیبت مستحب است».2
فقهای معاصر نیز در مورد حکم نماز جمعه در زمان غیبت نیز فتاوایی دارند که به بعضی از آن ها اشاره می شود.
امام راحل رحمه الله: در زمان غیبت ولی عصر عج الله تعالی فرجه الشریف نماز جمعه واجب تخییری است؛ یعنی مکلف می تواند روز جمعه به جای نماز ظهر نماز جمعه بخواند، ولی جمعه افضل است و ظهر، احوط و احتیاط بیشتر در آن است که هر دو را بجا آورند.3
آیت الله تبریزی: لکن در صورت اقامه ی آن با شرایط، شرکت در آن بنابر احتیاط، واجب است.
آیت الله اراکی: در زمان غیبت، نماز جمعه واجب تخییری است و افضل از ظهر می باشد. در زمان غیبت نماز جمعه کفایت از ظهر می کند.
آیت الله خوئی: نماز جمعه مانند نماز صبح دو رکعت است و امتیازش از نماز صبح این است که دو خطبه در پیش دارد و نماز جمعه واجب تخییری است به این معنی که مکلف در روز جمعه مخیر است که نماز جمعه را بخواند در صورتی که شرایطش موجود باشد، یا نماز ظهر بجا آورد، پس اگر نماز جمعه را بجا آورد کفایت از ظهر می کند.
مقام معظم رهبری: نماز جمعه هرچند که در زمان حاضر واجب تخییری است و حضور در آن واجب نیست ولکن نظر به فواید و اهمیت حضور در آن سزاوار مؤمنین نیست که خودشان را از برکات حضور در این نماز به مجرد شک در عدالت امام جمعه، محروم سازند و یا عذرهای واهی دیگر، بیاورند.4
1 ـ نماز جمعه و حج
قال رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم:
الجمعة حجّ المساکین.
نماز جمعه، حج فقرا است.1
2 ـ نماز جمعه و تضمین بهشت
قال علی علیه السلام:
ضمنت لستة علی اللّه الجنّة منهم رجل خرج الی الجمعة فمات فله الجنّة؛
بر خدا برای شش نفر بهشت را ضامن هستم: از آنها مردی است که به سوی جمعه بیرون آید، و مرگ او را دریابد.2
3 ـ نماز جمعه و حرمت آتش
قال الصادق علیه السلام:
ما من قدم سعت الی الجمعة الاّ حرّم اللّه جسدها علی النّار؛
هیچ قدمی نیست که به سوی نماز جمعه برداشته شود، مگر این که خداوند بدن صاحب آن را بر آتش حرام می کند.3
4 ـ امام مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف برپا کننده ی نماز جمعه
امام باقر علیه السلام فرمود: آن گاه که حضرت مهدی عج الله تعالی فرجه الشریف قیام کند، وارد کوفه شود و مردم از او درخواست کنند تا برای آنان نماز جمعه بخواند، حضرت دستور می دهد که در قسمتی از نجف به نام مسجد خط بکشند و در آن جا با ایشان نماز جمعه بخوانند.4
5 ـ نماز جمعه در سفر معراج
انس می گوید: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: وقتی شب معراج مرا به آسمان بردند، زیر عرش خدا هفتاد هزار شهر را دیدم که هر شهری از آن همانند دنیای شما بود، و فرشتگانی را دیدم که بالهایشان را گسترده بودند و خدا را تسبیح و تهلیل می کردند و می گفتند: خدایا! کسانی را که به نماز جمعه حاضر می شوند بیامرز. خدایا! کسانی را که روز جمعه غسل می کنند، رحمت کن.5
6 ـ ثبت نام نمازگزاران جمعه در دفتر فرشتگان
ابی امامه از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم روایت نموده که آن حضرت فرمود:
فرشتگان روز جمعه فرستاده می شوند تا بر درب مساجد ایستاده و نام شرکت کنندگان در نماز جمعه را به ترتیب از فرد اول به بعد بنویسند، و هنگامی که امام جمعه در جایگاه قرار گرفت، دفاتر ثبت نام برچیده می شود.6
7 ـ نتیجه ی ترک پیاپی نماز جمعه
امام علی علیه السلام می فرماید:
من ترک الجمعة ثلاثا متتابعة لغیر علّة کتب منافقا؛
هرکس سه نوبت پیاپی نماز جمعه را بدون عذر ترک کند، در زمره ی منافقان شمرده می شود.7
8 ـ کارکرد شیاطین در روز جمعه
حضرت علی علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم نقل می کند: صبح هر جمعه، شیطان ها با پرچم هایشان به بازار رفته، در پیشاروی مردم موانعی می افکنند و آنان را از آمدن به نماز جمعه باز می دارند.8
9 ـ تشویق برای جمعه
امام صادق علیه السلام به واسطه پدرانش از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم روایت می کند که آن حضرت فرمود: برای خانواده های خود در روز جمعه مقداری میوه ی تازه خریداری نمایید تا به آمدن جمعه خرسند گردند.9
10 ـ ارزش رهسپاران به سوی نماز جمعه
انس بن مالک از پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم روایت می نماید که فرمود: هنگامی که هفتاد نفر از ما روانه نماز جمعه شوند، مانند هفتاد نفر از قوم موسی علیه السلام باشد که بر پروردگارشان وارد گردیده باشند یا برتر از آنها.10
11 ـ کارگران و نماز جمعه
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هرکس کارگری اجیر نماید و او را از نماز جمعه باز دارد، مرتکب گناه گردیده و چنانچه بازش ندارد، با او در ثواب شرکت در نماز جمعه سهیم خواهد بود.11
12 ـ زندانیان و نماز جمعه
امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش روایت می نماید: سیره ی علی علیه السلامچنین بود که کسانی را که به واسطه بدهکاری یا تهمت محبوس بودند، برای شرکت در نماز جمعه از زندان خارج می ساخت، و آنان به نماز حاضر می شدند، و اولیای آن ها ضامن می شدند که آنان را به زندان باز گردانند.12
13 ـ عدل و تقوا از شرایط امام جمعه
امام صادق علیه السلام می فرماید:
نماز جمعه، تنها با امامت شخص عادل و باتقوا مورد پذیرش است.13
14 ـ آمادگی برای نماز جمعه
در روایت است که علی علیه السلام فرمود: روز پنجشنبه، دواهای ضعیف کننده نخورید، پرسیدند: چرا؟ فرمود: برای آن که شما را از حضور در نماز جمعه باز ندارد.14
15 ـ عظمت نماز جمعه
امام علی علیه السلام به جهت بزرگداشت نماز جمعه، پابرهنه در آن حاضر می شد و کفشها را در دست چپ می گرفت و می فرمود: این نماز، جایگاه خاص الهی است. و این کار را از روی تواضع در برابر خداوند انجام می داد.15
ابوالاشعث عنزی از پدرش نقل می کند که گفت: حضرت علی علیه السلام را دیدم که در روز جمعه در فرات غسل کرد و آن گاه پیراهن از کرباس به سه درهم خرید و در همان پیراهن با مردم نماز گزارد و هنوز یقه آن سردوزی نشده بود.16
1 ـ تمامی شرایطی که باید امام جماعت دارا باشد؛ مانند خرد، ایمان، پاکی، عدالت، بلوغ و مرد بودن؛
2 ـ سزاوار است که امام جمعه سخنور و بلیغ بوده، با مراعات اوضاع و احوال، و با عباراتی فصیح و رسا برای مردم سخن بگوید؛
3 ـ از آنچه در نقاط مختلف و در محیطش می گذرد با اطلاع و نسبت به مصالح اسلام و مسلمانان آگاه باشد؛
4 ـ شجاع باشد و در راه خدا از سرزنش هیچ کس نهراسد، بلکه در اظهار و بیان حق و ابطال باطل، صریح باشد؛
5 ـ مراعات آنچه را که باعث تأثیر و نفوذ کلامش در دل های مردم می گردد؛ مانند رعایت اوقات نماز، پوشیدن لباس صالحان و اولیا و التزام عملی به گفته هایش؛
6 ـ اجتناب از آنچه که موجب کاهش نفوذ کلامش در دل های مردم می شود؛ مانند پرحرفی، شوخی بیش از حد؛
7 ـ اخلاص برای خدا؛
8 ـ اعراض از دلبستگی به دنیا؛
9 ـ دوری از ریاست طلبی که رأس خطاهاست؛
10 ـ مستحب است که امام جمعه، عمامه و عبا بپوشد و خود را با لطیف ترین لباس آراسته و معطر سازد. و با وقار و سنگین باشد، و چون بر بالای منبر قرار گرفت سلام کند و در برابر مردم قرار گیرد و بر کمان، عصا یا شمشیر تکیه کند، و قبل از شروع به خطبه بنشیند تا اذان به وسیله ی مؤذنان گفته شود؛
11 ـ به هنگام ایراد خطبه واجب است ایستاده سخن بگوید: و اگر نتواند بایستد دیگری را برای امامت برگزیند؛
12 ـ امام و خطیب یکی باشد؛
13 ـ خطیب باید با صدای بلند و یا با بلندگو سخنان خود را به گوش مردم برساند؛
14 ـ واجب است با نشستن کوتاه، میان دو خطبه فاصله اندازد.1
در صحیحه ی محمد بن مسلم از حضرت صادق علیه السلام آمده است که فرمود:
هنگامی که خطبه های نماز خوانده می شود، برای احدی سزاوار نیست که سخن بگوید تا وقتی امام از خطبه فارغ شود و بعد از فراغ از خطبه می تواند صحبت کند تا وقتی که نماز برپا می گردد.1
بنابراین، کارهایی از قبیل صحبت کردن، روزنامه خواندن، خوردن و آشامیدن، توجه به چپ و راست و... در هنگام بیان خطبه ها جایز نمی باشد.
1 ـ زنان: نماز جمعه بر این قشر وجوبی ندارد، اگرچه اقامه ی آن از سوی آنان جایز است؛
2 ـ مسافران؛
3 ـ نابینایان؛
4 ـ افراد پیر و ناتوان؛
5 ـ کسانی که فاصله ای بیش از دو فرسخ با محل برگزاری نماز جمعه دارند.1
البته در همه موارد فوق، انجام نماز جمعه جایز است و از نماز ظهر نیز کفایت می کند.